ძველ საქართველოში სწავლა-განათლებისა და კულტურის ცენტრები, ძირითადად, ეკლესია-მონასტრებთან არსებობდა. რელიგიურ კერებთან ერთად სწორედ მონასტრები იყო უმთავრესი ადგილი კულტურულ-ლიტერატურული მოღვაწეობისა.

საქართველოში პირველი მონასტრები მე-6 საუკუნეში დააარსეს ასურეთიდან მოსულმა ბერებმა. თუმცა ქართველი სასულიერო პირები მანამდეც ეწეოდნენ სამონასტრო ცხოვრებას ქრისტიანული აღმოსავლეთის სავანეებში.

ამ თვალსაზრისით უახლოესი პუნქტი იყო შავი, ანუ საკვირველმოქმედი მთა ანტიოქიის მახლობლად, სირიაში. სამწუხაროდ, ჩვენამდე არ მოუღწევია ბევრ საბუთს მე-6 – მე-10 საუკუნეებში შავ მთაზე ქართველთა მოღვაწეობის შესახებ, მაგრამ ცნობილია, რომ უკვე მე-11 საუკუნის 60-იანი წლებისთვის შავი მთის რვა მონასტერში 60-მდე ქართველი ბერი მოღვაწეობდა, მათ შორის გიორგი მცირე, გიორგი შეყენებული, ეფრემ მცირე, ანტონ ტბელი და სხვები.

ქრისტიანული აღმოსავლეთის მეორე პუნქტი, სადაც ამ დროს ქართველები მოღვაწეობდნენ, არის პალესტინა, კერძოდ, საბაწმინდის მონასტერი. მე-8 – მე-10 საუკუნეებში აქ მიმდინარეობდა ქართველი ბერების ინტენსიური ლიტერატურული საქმიანობა, რაზეც მოწმობს საბაწმინდაში გადაწერილი არაერთი უთარიღო თუ თარიღიანი ხელნაწერი.

მე-11 საუკუნის პირველ ნახევარში პალესტინის ცენტრებს შეემატა ქართველთა ჯვრის მონასტერი იერუსალიმში. ის ექვთიმე ათონელის ბრძანებით აუშენებია ვინმე პროხორეს. ამ საქმეში მას დახმარებია მეფე ბაგრატ მეოთხე. ქართველთა მოღვაწეობა ჯვრის მონასტერში გაგრძელებაა უმთავრესად საბაწმინდის ლავრის ლიტერატურული პრინციპებისა. გადმოცემის თანახმად, სწორედ ამ მონასტერში დაიდო ბინა საქართველოდან გახიზნულმა შოთა რუსთაველმა. მონასტრის ერთ-ერთ კედელს დღემდე შემოუნახავს მისი პორტრეტი.

მე-10 საუკუნის შუა წლებში ქართული სამონასტრო კოლონია გაჩნდა სინის მთაზე. იქ გაგრძელდა პალესტინის, უფრო კი საბაწმინდის მონასტრის კულტურულ-ლიტერატურული ტრადიციები. აქ შემუშავებულა საგანგებო ხელწერა, რომელსაც სინის მთის ხელი ეწოდება. აქაური ბერები ხელნაწერთა გადაწერას უფრო მისდევდნენ, ვიდრე ორიგინალური ნაშრომების შექმნას. იწერდნენ არა მარტო ქართულ, არამედ ბერძნულ და არაბულ ხელნაწერებსაც. სინის მთაზე მოღვაწეობდნენ დიდი ქართველი ჰიმნოგრაფები იოანე მინჩხი და იოანე ზოსიმე.

ქართველები არა მარტო ქრისტიანული აღმოსავლეთის მონასტრებში მოღვაწეობდნენ, არამედ დასავლეთისაც. ამ მხრივ მნიშვნელოვანია ილარიონ ქართველის ღვაწლი, რომლის სახელთანაცაა დაკავშირებული ბიზანტიაში ორი ქართული მონასტრის შექმნა. ამ მონასტრებში გაჩაღებული იყო ინტენსიური მწიგნობრულ-ლიტერატურული მოღვაწეობა.

საზღვარგარეთულ ცენტრთა შორის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა პეტრიწონის მონასტერს. ის აშენებული იყო ბულგარეთში, სოფელ პეტრიწონში (ბაჩკოვოში). მონასტერი აუშენებია ბიზანტიის ისტორიაში კარგად ცნობილ ქართველ პოლიტიკურ მოღვაწეს გრიგოლ ბაკურიანისძეს. იმ დიდი ღვაწლისთვის, რომელიც გრიგოლსა და მის თანამემამულეებს მიუძღოდათ ბიზანტიის იმპერიის საზღვრების დაცვაში, იმპერატორებმა მას დაუმტკიცეს სოფელი პეტრიწონი, სადაც მან მოხუცებულობაში 1083 წელს ააშენა მონასტერი თავისი და თავისი საყვარელი ძმის, ასპაზის ძვლების განსასვენებლად და უზრუნველყო იგი უძრავ-მოძრავი ქონებით.

მე-11 – 12 სს-ში პეტრიწონის მონასტერში ჩამოყალიბდა ლიტერატურული სკოლა, რომელიც ქართული კულტურის ისტორიაში პეტრიწონული სკოლის სახელით შევიდა. აქ ამუშავებდნენ დოგმატიკური და ფილოსოფიური ხასიათის თხზულებებს, რამაც ხელი შეუწყო ქართული ფილოსოფიური ენისა და ტერმინოლოგიის შექმნას.

აქ მოღვაწეობდა დიდი ქართველი ფილოსოფოსი იოანე პეტრიწი, არაერთი ისტორიული, გრამატიკული, ასკეტური, აგიოგრაფიული, ლიტურგიკული, ბიბლიოლოგიური, ასტრონომიულ-ასტროლოგიური და, რა თქმა უნდა, ფილოსოფიური ნაშრომის ავტორი. იოანე პეტრიწი იყო ის ფილოსოფოსი, რომელიც ცდილობდა ქართველებისთვის გაეცნო ბიზანტიური ფილოსოფიის მოღწევანი და ხელი შეეწყო ქართული ფილოსოფიური აზროვნებისა და მწერლობის განვითარებისათვის. მან შექმნა შესაფერისი ფილოსოფიური ტერმინოლოგია, ენა და სტილი.

მე-12 საუკუნის დასაწყისში იოანე საქართველოში დაბრუნდა. დავით აღმაშენებლის დახმარებითა და წაქეზებით მან გელათის აკადემიაში განაგრძო მოღვაწეობა. შესაბამისად, პეტრიწონის ლიტერატურული სკოლის ტრადიციები გელათის მონასტერში იქნა გადმოტანილი. მონასტერთან არსებულ აკადემიაში ითარგმნებოდა ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ნაწარმოებები.

ქართული სულიერი ცხოვრებისა და კულტურის ისტორიაში უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა ტაო-კლარჯეთის საღვთისმეტყველო-ლიტერატურულ ცენტრებს. ტაო-კლარჯეთი იყო საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე კუთხე (დღეს თურქეთის ტერიტორიაზეა), რომელიც ძალიან იყო აოხრებული არაბების შემოსევის შედეგად. მაგრამ უკვე მე-8 საუკუნის შუახანებისთვის აქ დაიწყო აღორძინება "ახალმა" ქართულმა სახელმწიფომ ბაგრატიონთა დინასტიის ფუძემდებლის, აშოტ დიდი კურაპალატის მიერ. ამ პერიოდში ქართლი არაბების ხელში გახლდათ. ამიტომ სამეფო რეზიდენციის სამხრეთ-დასავლეთით გადმოტანამ ხელი შეუწყო როგორც ამ კუთხის აყვავებას, ასევე ქართველთა ეროვნული თვითშეგნების ამაღლებას. ამ საქმეში აშოტ დიდს ზურგს უმაგრებდა ბიზანტიის იმპერია, რომელსაც თავისი ინტერესები ჰქონდა ამ მხარეში. მაგრამ ამ კუთხის აღორძინებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა სასულიერო ფენამ გრიგოლ ხანძთელის თაოსნობით, რომელმაც უდიდესი სამონასტრო მშენებლობა გააჩაღა.

გრიგოლი წარმოშობით ქართლის დიდგვაროვანთა ოჯახიდან იყო. იგი აღიზარდა ქართლის ერისთავის, ნერსეს კარზე, სადაც საფუძვლიანი განათლება მიიღო. თავისი ღრმა ერუდიციითა და სულიერი სიწმინდით მან ისე გაითქვა სახელი მთელ ქართლში, რომ ძალზე ახალგაზრდა აკურთხეს მღვდლად. ქართლის წარჩინებულნი მის ეპისკოპოსად კურთხევასაც აპირებდნენ, მაგრამ გრიგოლმა მოულოდნელად დატოვა ქართლი და სამ თანამოაზრესთან ერთად ტაო-კლარჯეთს მიაშურა, სადაც ეკლესია-მონასტრების მშენებლობას შეუდგა. გრიგოლმა ააშენა 5 მონასტერი: სამი მამათა (ხანძთა, შატბერდი, უბისა) და ორი დედათა (მერე და გუნათლეს ვანი). არაერთი ეკლესია-მონასტერი ააგეს ამ მხარეში გრიგოლ ხანძთელის მოწაფეებმაც, რომელთა რიცხვი ყოველწლიურად იზრდებოდა.

ეს ცენტრები რელიგიური კერების პარალელურად იქცნენ ქრისტიანული კულტურისა და ლიტერატურის ცენტრებად. აქ ჩამოყალიბდა ლიტერატურული სკოლა, რომელმაც შეიმუშავა თავისი საკუთარი ენა, ხელი და მიმართულება. ამ სკოლის წარმომადგენელთა შორის არის ოთხი დიდი საეკლესიო მამა და მწერალი: გიორგი მაწყვერელი, სოფრონ შატბერდელი, ილარიონ პარეხელი და სტეფანე მტბევარი, ცნობილი ჰიმნოგრაფები იოანე მტბევარი და მიქელ მოდრეკილი. აქ გადათარგმნილა და გადაწერილა ბევრი მნიშვნელოვანი ძეგლი ძველი ქართული მწერლობისა. მაგალითად, 973 წლის ახლო ხანებში გადაწერილი შატბერდის კრებული, იშხნის მრავალთავი, 978–988 წლებში მიქელ მოდრეკილის მიერ შედგენილი იადგარი – სადღესასწაულო და წმინდანთა მოსახსენიებელ საგალობელთა კრებული.

ქართველთა შემოქმედებითი ენერგია იმდენად გაიზარდა ამ მონასტრებში, რომ ის ტაო-კლარჯეთში ვეღარ დაეტია. ამ სკოლის შემოქმედებითი ტრადიციები იმემკვიდრა ათონის საღვთისმეტყველო-სალიტერატურო სკოლამ, რომელიც ჩამოყალიბდა ათონის მთაზე, ივერთა მონასტერში.

ათონის ივერთა მონასტერი

ათონის ივერთა (ქართველთა) მონასტერი მდებარეობს საბერძნეთში, ქალკედონის ნახევარკუნძულზე. მთაზე, რომელსაც წმინდა მთას (ქართულად მთაწმინდას) უწოდებენ. მონასტრის დაარსება უკავშირდება ორი დიდი ქართველის, ორი წმინდანის – იოანესა და მისი ვაჟის, ექვთიმეს სახელებს. იოანე საქართველოს ერთ-ერთი კუთხის, სამცხის დიდებული იყო. იგი ბერად აღიკვეცა, თავისი ერთადერთი შვილი, ექვთიმე, კი გარდაცვლილი მეუღლის ოჯახში დატოვა აღსაზრდელად. იმ დროს საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიებს ბიზანტია აკონტროლებდა. ბიზანტიის იმპერატორმა ქართლის მეფე დავით კურაპალატს ამ ტერიტორიების ერთი ნაწილი დაუთმო და ამის სამაგიეროდ მძევლად დიდებულთა შვილები მოსთხოვა. პაპამ და ბიძამ კონსტანტინეპოლში ექვთიმე გაგზავნეს. ეს რომ იოანემ გაიგო, თავად ეახლა იმპერატორს. მისი ავტორიტეტი უკვე იმდენად დიდი იყო, რომ მას შვილი დაუბრუნეს. იოანემ იგი ულუმბოს მთაზე მიიყვანა, ცოტა ხანში კი ათონზე გადავიდა და ათანასე დიდის ლავრაში დამკვიდრდა. აქ მათ შეუერთდა დავით კურაპალატის სახელოვანი სარდალი, თორნიკე, რომელსაც ბერად აღკვეცის შემდეგ იოანე ეწოდა. ქართველმა ბერებმა შორს გაითქვეს სახელი, ამიტომ ათანასეს ლავრას უამრავი მორწმუნე სტუმრობდა. ქართველებმა იქვე, ათონის მთაზე, ააშენეს იოანე მახარებლის ეკლესია და იქ დამკვიდრდნენ.

ამ დროს ბიზანტიის იმპერატორი უკვე გარდაცვლილი იყო. მისი შვილების, ბასილისა და კონსტანტინეს სრულწლოვანებამდე ქვეყანას იმპერატორის ქვრივი მართავდა. ამით ისარგებლა სპარსელმა დიდებულმა ბარდა სკლიაროსმა და ბიზანტიის დაპყრობა განიზრახა. სამეფო კარმა დასახმარებლად დავით კურაპალატს მიმართა. წერილი ქართველთა მეფესთან ათონელ ბერს, თორნიკეს გაატანეს. დავით კურაპალატმა ბიზანტიელთა დასახმარებლად 12-ათასიანი ჯარი გაგზავნა, რომელსაც სათავეში თორნიკე ჩაუყენა. ბერად აღკვეცილი თორნიკე თავიდან სასტიკ უარს აცხადებდა ჯარის სარდლობაზე, მაგრამ იოანემ და ათანასემ დაარწმუნეს, რომ მათ მონასტერს სამეფო კარის კეთილგანწყობა სჭირდებოდა.

ქართველთა ჯარმა თორნიკეს სარდლობით დაამარცხა ბარდა სკლიაროსი და სამშობლოში გამარჯვებული დაბრუნდა. თორნიკემ დავით კურაპალატს მიართვა საიმპერატორო კარის სიგელი, რომლის თანახმადაც საქართველოს უბრუნდებოდა ბიზანტიის მიერ მიტაცებული ტერიტორიები ("ზემო ქვეყნები"). მანვე წამოიღო ალაფის სახით დიდი რაოდენობის ოქრო-ვერცხლი. ამ განძით 980-983 წლებში აშენდა ათონის ივერთა მონასტერი, რომელიც პორტაიტის (კარის) ღვთისმშობლის სახელობისაა.

ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატის ისტორია

ხატმებრძოლეობის ხანაში მცირე აზიის ქალაქ ნიკეაში ცხოვრობდა ერთი მორწმუნე და ქველმოქმედი ქვრივი. მას ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატი ჰქონდა. როდესაც მის სახლში შეცვივდნენ ხატის გასანადგურებლად, ერთ-ერთმა ჯარისკაცმა ღვთისმშობლის გამოსახულებას სახეში შუბი ჩასცა. მოხდა სასწაული. ღვთისმშობლის სახიდან სისხლმა იფეთქა. შეშინებული ჯარისკაცები მაშინვე გაიქცნენ. ქვრივმა მადლობა შესწირა ღმერთს და ხატი ზღვაში ჩაუშვა. ის ტალღების ზემოთ აღიმართა და გასცურა. ქვრივს ერთადერთი ვაჟი ჰყავდა. დედის თხოვნით ის ათონის მთაზე დამკვიდრდა და ბერად აღიკვეცა. ათონელმა მამებმა სწორედ მისგან შეიტყვეს სასწაულმოქმედი ხატის ამბავი.

გავიდა 200 წელი. ერთხელაც, ივერიის მონასტრის ბერებმა ზღვაში აღმართული ნათლის სვეტი დაინახეს. ისინი შეეცადნენ, ნავით მიახლოებოდნენ მას, მაგრამ ხატმა შორს ზღვაში შესცურა. ბერებმა იფიქრეს, რომ ღვთისმშობელი უწყრებოდა მათ, ამიტომ გააძლიერეს მარხვა და ლოცვა. ერთ ღამეს ქართველთა მონასტრის ერთ-ერთ ბერს, გაბრიელს, გამოეცხადა ღვთისმშობელი და აუწყა: "მსურს, თქვენს მონასტერს ვუბოძო ეს წმინდა ხატი და თქვენი მფარველი გავხდე. შემოდი ზღვაში, გაიარე მის ტალღებზე და ხატის შეხების ღირსი გახდებიო." განთიადისას მონასტრის ბერები გალობით მივიდნენ ზღვის ნაპირთან. მამა გაბრიელმა ილოცა, ზღვა ხმელეთივით გაიარა და ხატი ნაპირზე გამოაბრძანა. ბერებმა ის მონასტრის მთავარ ტაძარში დაასვენეს. მეორე დღეს ეკლესიაში სალოცავად შესულებს ხატი ადგილზე აღარ დახვდათ. ბერებმა ის კარიბჭის კედელთან აღმოაჩინეს და ისევ უკან დააბრუნეს. ეს სასწაული რამდენჯერმე განმეორდა. ბოლოს ღვთისმშობელი კვლავ გამოეცხადა გაბრიელს და აუწყა, რომ ხატი ეკლესიის კარიბჭესთან დაესვენებინათ. ასე დაერქვა ხატს "პორტაიტის", ანუ "კარის" ღვთისმშობლის სახელი, მეორენაირად კი – ივერიის ღვთისმშობელი. მას დღემდე მრავალი სასწაული მიეწერება.

იოანეს და ექვთიმეს მოღვაწეობა

ათონის ქართველთა მონასტრის პირველი წინამძღოლი იოანე გახდა. ის ენერგიულად შეუდგა სავანის გაძლიერება-განმტკიცებას. შეიძინა მამულები, მონასტერი შემოსავლით უზრუნველყო. იოანემ კარგად იცოდა, რომ საქართველოში არ იყო საკმარისი რაოდენობის სასულიერო ლიტერატურა. ამიტომ მან მოუწოდა თავის ვაჟს, ექვთიმეს, მთარგმნელობითი საქმიანობა დაეწყო. ექვთიმე, რომელსაც საამისოდ საკმარისი ნიჭი და განათლება ჰქონდა, შეუდგა ამ რთული მისიის შესრულებას. მან ბერძნულიდან ქართულ ენაზე გადმოიტანა ბიზანტიური მწერლობის საუკეთესო ნიმუშები. იოანეს გარდაცვალების შემდეგ მონასტრის წინამძღვარი ექვთიმე გახდა. ის ერთმანეთს უთავსებდა წინამძღვრისა და მთარგმნელის საქმიანობას. მის თარგმნილ წიგნებს მონასტრის ბერები იწერდნენ, ამრავლებდნენ და საქართველოში გზავნიდნენ. თოთხმეტი წლის შემდეგ ექვთიმემ დატოვა წინამძღვრის თანამდებობა, რათა მის ლიტერატურულ საქმიანობას ხელი არ შეშლოდა.

ათონის ივერთა მონასტრის დაარსების ისტორია, იოანესა და ექვთიმეს მოღვაწეობა, ისევე როგორც ღვთისმშობლის ხატის ამბავი, აღწერილია ქართულ აგიოგრაფიულ თხზულებაში იოანეს და ექვთიმეს ცხოვრება. მისი ავტორია გამოჩენილი ქართველი მოღვაწე გიორგი ათონელი. სწორედ მან გააგრძელა და განავითარა ათონის მონასტერში ექვთიმეს დაწყებული საქმე. გიორგიმ ბერძნულ ორიგინალს შეუდარა ექვთიმეს მიერ თარგმნილი ტექსტები და მათი სრულიად ახლებური ვერსია შექმნა. დღემდე ქართულ ეკლესიაში ღვთისმსახურების დროს იყენებენ სახარებისა და ფსალმუნების გიორგი ათონელისეულ ვერსიას.

გიორგი ათონელი 12 წლის განმავლობაში იყო მონასტრის წინამძღვარი. მთარგმნელობითი მოღვაწეობის გარდა, ის მრავალმხრივ პრაქტიკულ საქმიანობასაც ეწეოდა. მან გაამდიდრა, განამტკიცა და გააძლიერა მონასტერი, ბევრი რამ ააშენა და ბევრი მამულიც შემოიმატა.

ათონის ქართველთა მონასტერში სიტუაცია განსაკუთრებით დაიძაბა მე-13 საუკუნიდან, როცა ათონის მთის მონასტრები ჯვაროსნებმა დაარბიეს. საზღვარგარეთ არსებულ ეკლესია-მონასტრებს მატერიალურად ქართველი მეფეები და დიდებულები ეხმარებოდნენ. მე-13 საუკუნეში კი საქართველოს მონღოლები შემოესივნენ. მათი ხანგრძლივი ბატონობის შედეგად აყვავებული ქვეყანა განადგურდა. მონღოლებმა მძიმე ხარკი დააკისრეს მოსახლეობას, რამაც ქვეყნის ეკონომიკა გაანადგურა. ბუნებრივია, ქვეყნის გარეთ არსებულ სამონასტრო ცენტრებს საქართველოდან დახმარება შეუწყდათ.

მე-16 − 18 საუკუნეებში მონასტრისთვის შემოწირულობების გაგზავნა განახლდა. ქართველ ბერებს განსაკუთრებით ეხმარებოდნენ მეფეები: თეიმურაზ I, სოლომონ I, ერეკლე II.

მე-19 საუკუნეში საქართველომ დაკარგა როგორც ეროვნული, ისე რელიგიური დამოუკიდებლობა, ივერთა მონასტერმა კი – მფარველები და დამხმარენი. ამით ისარგებლეს ბერძნებმა, რომლებსაც ჯერ კიდევ გიორგი ათონელის დროს უნდოდათ მონასტრის ხელში ჩაგდება, და ქართველები ძალიან შეავიწროვეს. საბოლოოდ ისინი მტკიცედ დამკვიდრდნენ ქართველების აშენებულ სავანეში.