XI-XII საუკუნეები მნიშვნელოვანი ეპოქაა საქართველოს ისტორიაში. 1073 წელს სამეფო ტახტზე ავიდა დავით IV, რომელსაც ქართველებმა დიდი ღვაწლისთვის აღმაშენებელი უწოდეს. მისი მეფობისას (1073−1125) საქართველომ შეძლო არა მარტო მუსულმანური თავდასხმების თავიდან აცილება, არამედ ქვეყნის შიდა პოლიტიკის მოწესრიგებაც. დავითის რეფორმებმა პოლიტიკის, ეკონომიკის, სოციალურ ურთიერთობათა, რელიგიისა თუ კულტურის სფეროში დასაბამი მისცა ქართული სახელმწიფოს შემდგომ განვითარებასა და წინსვლას.

ქვეყნის პოლიტიკურმა სიძლიერემ და ეკონომიკურმა აღმავლობამ განაპირობა წარმატებები განათლებისა და კულტურის სფეროშიც. ძველ საქართველოში სწავლა-განათლებისა და კულტურის ცენტრები ეკლესია-მონასტრებთან არსებობდა. იქ მოღვაწე ბერები იწერდნენ და ამრავლებდნენ ხელნაწერებს, ორნამენტებითა და მინიატურებით ამკობდნენ, ყდებში სვამდნენ. XII ს-ის II ნახევრისთვის სამონასტრო ცხოვრება ვითარდებოდა არა მარტო საქართველოს ტერიტორიაზე, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც. ათონის ქართველთა მონასტერში, შავ მთაზე (სირია), პეტრიწონის მონასტერში (ბულგარეთი) მიმდინარეობდა ინტენსიური მთარგმნელობითი საქმიანობა. ათონის მთის მოღვაწეებმა, ექვთიმე და გიორგი ათონელებმა, ქართულ ენაზე გადმოიტანეს ბიზანტიური სასულიერო მწერლობის ძირითადი ნაწილი. შემდგომი ეპოქის მწიგნობრებმა კი მიზნად დაისახეს ბერძნულთან მაქსიმალურად დაახლოებული ლიტერატურული ნაწარმოებების შექმნა, თეოლოგიური და ფილოლოსოფიური ლიტერატურის თარგმნა. დავით აღმაშენებლის მიერ დაარსებულ გელათის აკადემიას "მეორე იერუსალიმს" უწოდებდნენ. იქ მოღვაწეობდნენ დიდი ქართველი ფილოსოფოსები არსენ იყალთოელი და იოანე პეტრიწი. ისინი ცდილობდნენ ქართული ფილოსოფია პროგრესული ქრისტიანული აზროვნების საფუძველზე განევითარებინათ.

ამ ეპოქაში განსაკუთრებით დიდ წარმატებებს მიაღწია ლიტერატურამ. მდიდარი ქართული ფოლკლორისა და სასულიერო მწერლობის ტრადიციებზე საქართველოში აღმოცენდა და განვითარდა საერო მწერლობა. ეს იყო ძალიან დიდი მნიშვნელობის მქონე მოვლენა ქართული კულტურის ისტორიაში. როგორც ცნობილია, შუა საუკუნეებში არსებობდა არაერთი ქვეყანა, რომლებსაც ძალიან მდიდარი ზეპირსიტყვიერება და სასულიერო მწერლობა ჰქონდათ, მაგრამ საერო ლიტერატურა იქ ვერ განვითარდა. რა შეიძლება ყოფილიყო საქართველოში ამ ტიპის ლიტერატურის წარმოშობის მიზეზი? – პირველ ყოვლისა, უდავოდ, საქართველოს კულტურული კონტაქტები არა მხოლოდ ქრისტიანულ ბიზანტიასთან, არამედ აღმოსავლეთის მუსულმანურ ქვეყნებთან. მიუხედავად იმისა, რომ ქართველები პოლიტიკურად, რელიგიურად და იდეოლოგიურად შეურიგებელ წინააღმდეგობაში იყვნენ ამ სახელმწიფოებთან, ეს წინააღმდეგობა კულტურულ დაპირისპირებაში არასოდეს გადაზრდილა. არსად ფირდოუსის ისეთ დიდ თაყვანს არ სცემდნენ, როგორც საქართველოში; გვიანდელ შუასაუკუნეებში და მის შემდგომაც ქართველები სპარსელებს მხატვრული სიტყვის ოსტატებად მიიჩნევდნენ. მას, ვინც სარგებლობდა სპარსული ტერმინებით ან სპარსული პოეზიიდან ნასესხები მხატვრული სახეებით, წარმატება გარანტირებული ჰქონდა. თუმცა სპარსული მწერლობით აღტაცება მონურ მიმბაძველობამდე არასოდეს მისულა. პირიქით, საქართველო იქცა ერთგვარ შუამავლად მაჰმადიანურ აღმოსავლეთსა და ქრისტიანულ დასავლეთს შორის. სწორედ ამ ფაქტმა განაპირობა ტრადიციული ლიტერატურული ჟანრების – აგიოგრაფიის, ჰიმნოგრაფიის, ისტორიოგრაფიის – გვერდით ახალი ჟანრების – სახოტბო პოეზიის, ეპოსის, შუასაუკუნეების რომანის – აღმოცენება და განვითარება.

სასულიერო და საერო იდეალი

ქართული საერო ლიტერატურა ევროპულის ანალოგიურად ვითარდებოდა. ამის უმთავრესი მიზეზი იყო ამ ლიტერატურის საკარო ხასიათი. მეფის კარზე დაწინაურებული ფენა იყო სამხედრო არისტოკრატია. ლიტერატურაც სწორედ მისი გემოვნების მიხედვით იქმნებოდა. XII საუკუნისათვის საქართველოში უკვე დასრულდა ფეოდალური ერთეულების ერთიან მონარქიად გაერთიანების პროცესი. სახელმწიფო ხელისუფლება ამ პერიოდში ეკლესიაზე გაცილებით ძლიერი იყო. ქვეყნის პოლიტიკური და ეკონომიკური წინსვლა დიდ გავლენას ახდენდა ადამიანების აზროვნებაზე. ხალხმა, რომელმაც თავი დააღწია მუსულმანურ აგრესიას, სულ სხვა თვალით შეხედა ცხოვრებას, ახლებურად აღიქვა მისი მშვენიერება.

საუკუნეების მანძილზე საქართველოს არაერთი დამპყრობელი ჰყავდა. მათი უმრავლესობა ცდილობდა ქრისტიანი ქართველების საკუთარ რელიგიაზე მოქცევას. მორწმუნე ქრისტიანები სიცოცხლის ფასად ცდილობდნენ რელიგიის დაცვას, რაც ეროვნული დამოუკიდებლობის შენარჩუნების მთავარი პირობა იყო. ბუნებრივია, იმ პერიოდის ლიტერატურა აღწერდა ქრისტიანობისთვის შეწირული ადამიანების ცხოვრებასა და წამებას. მათი ღვაწლი ზნეობრივი მაგალითს აძლევდა ხალხს. მათ უნდა ერწმუნათ, რომ სწორედ ქრისტიანობისთვის თავდადებით მოიპოვებდნენ ზეციურ სასუფეველს. სასულიერო იდეალისგან სრულიად განსხვავდებოდა საერო იდეალი. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ გვიანდელ შუა საუკუნეებში ადამიანებმა რწმენა დაივიწყეს. პირიქით, სწორედ რწმენა ეხმარებოდა მათ თავიანთი იდეალის ამ ქვეყნადვე მიღწევაში. ადამიანმა თანდათან დააღწია თავი ბრმა მორჩილებას. მან ირწმუნა საკუთარი გონებრივი თუ ფიზიკური შესაძლებლობები. ლიტერატურის მიზანიც გახდა ამ "ახალი ადამიანის" წინ წამოწევა, მისი საგმირო თუ სასიყვარულო თავგადასავლების აღწერა. სწორედ ეს იყო იმ პერიოდის მკითხველი საზოგადოების დაკვეთა.

საერო მწერლობამ ისარგებლა სასულიერო ლიტერატურის კომპოზიციური ხერხებითა და ელემენტებით, ოღონდ თავისი პრინციპების შესაბამისად შეცვალა ისინი. ბოროტი ძალების წინააღმდეგ ამხედრებული წმინდანი სამართლიანობისათვის მებრძოლ რაინდად იქცა, უფლის სიყვარული და მისთვის თავდადება – ქალის თაყვანისცემად. მიზანი როგორც სასულიერო, ისე საერო ლიტერატურის გმირს ერთი და იგივე ჰქონდა – სიკეთით ბოროტების დამარცხება. ოღონდ თუ წმინდანები ამ მიზნის მისაღწევად სიცოცხლეს სწირავდნენ ან ყოველგვარ მიწიერ სიამოვნებაზე ამბობდნენ უარს, საერო გმირები იმარჯვებდნენ მამაცობის, გმირობის, სიბრძნისა და გამჭრიახობის წყალობით.

ქართული რაინდული რომანი "ამირანდარეჯანიანი"

ადამიანის ახალი მოდელი გვხვდება პირველივე ქართულ რაინდულ რომანში, მოსე ხონელის ამირანდარეჯანიანში, რომელიც XII საუკუნის მეორე ნახევარში უნდა იყოს დაწერილი. რომანის ცენტრალური ფიგურაა ფიზიკურად და მორალურად სრულყოფილი პიროვნება – რაინდი. იგი ერთგულად ემსახურება თავის მეფე-პატრონს, იცავს ქვეყნის ინტერესებს, იბრძვის სამართლიანობისა და სიკეთისათვის. ევროპული რაინდული რომანების მსგავსად, ამირანდარეჯანიანშიც გვხვდება მხატვრული სინამდვილის ორი სახე – მითიური და რეალური. რომანში მოქმედება ვითარდება დევებით, გველეშაპებით, ჯადოქრებით დასახლებულ სამყაროში. მაგრამ გმირები, რომლებიც ამ ჯადოსნურ ძალებს ებრძვიან, იცავენ ფეოდალური სახელმწიფოების კანონს და წესრიგს.

ამირანი ქართული ფოლკლორის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი პერსონაჟია. ქართველების წარმოდგენაში ის არის სიკეთისა და სამართლიანობისათვის მებრძოლი გმირი. ლიტერატურული ამირანი მხოლოდ რამდენიმე ეპიზოდითა და პერსონაჟით ჰგავს ფოლკლორულ გმირს. საერთო მათ შორის ისაა, რომ ორივე მათგანი ბოროტების წინააღმდეგ იბრძვის. ეს კი იმ რწმენის დადასტურებაა, რომ სიკეთისა და ბოროტების დაპირისპირებაში საბოლოოდ კეთილი იმარჯვებს.

ამირანდარეჯანიანი პირველი სათავგადასავლო რომანია ქართულ მწერლობაში, რომელიც ნათლად აღწერს რაინდულ იდეალებსა და ყოფას და რაინდული მორალის ხოტბას წარმოადგენს.

სამიჯნურო რომანი "ვისრამიანი"

საერო ლიტერატურა საკაროა. ამ სამყაროში რაინდულ ორთაბრძოლებს ერწყმის სასიყვარულო ურთიერთობები. უფრო მეტიც. ჰეროიკა აქ ადგილს უთმობს რომანტიკას. იგივე შეიძლება ითქვას იმ პერიოდის აღმოსავლურ ეპიკაზეც. მისი წყაროებია, ერთი მხრივ, ისტორიული გადმოცემები, მეორე მხრივ კი, არაბული რომანტიკული თქმულებები. სპარსი პოეტის გურგანის რომანში ვეის ო რამინ რომანტიკა უკვე მძლავრობს ჰეროიკაზე. რომანში აღწერილია ვნება, რომელიც უფრო ძლიერია, ვიდრე ტრადიცია (ქორწინება, ქმრის მორჩილება და ა.შ).

რომანტიკისაკენ მისწრაფება არ იყო უცხო არც ქართული ლიტერატურისთვის, რომელსაც სპარსულ მწერლობასთან უშუალოდ ჰქონდა შეხება. გორგანის ვეის ო რამინს, ისევე როგორც ნიზამის ლეილსა და მაჯნუნს, ასახელებდა კლასიკური პერიოდის ყველა ცნობილი ქართული ლიტერატურული ძეგლი – ვეფხისტყაოსანი, აბდულმესიანი, თამარიანი. თამარის მეფობაში ვეის ო რამინი ქართულადაც კი უთარგმნიათ. ნაწარმოების ორიგინალური სიუჟეტი, გმირთა ცოცხალი ხასიათები, დახვეწილი ლექსიკა ისე მოიწონა ქართველმა მკითხველმა, რომ ქართული კლასიკური ორიგინალური ნაწარმოებების გვერდით მიუჩინა ადგილი.

ვეის ო რამინის, ქართულად ვისრამიანის, მთავარი მოტივი სიყვარულია.

ის გაგებულია, როგორც საბედისწერო ავადმყოფობა, რომელსაც წამალი არა აქვს. ეს სიყვარული არ ემორჩილება ადამიანური ლოგიკის კანონებს. ის განგებით არის მოვლენილი, ამიტომ მისგან თავის დაღწევა შეუძლებელია. ვისრამიანის სიუჟეტი საკმაო მსგავსებას ამჟღავნებს შუასაუკუნეების ევროპაში მეტად პოპულარულ ტრისტანისა და იზოლდას რომანთან. აქაც მოცემულია იგივე სასიყვარულო სამკუთხედი: მოხუცი ქმარი – ახალგაზრდა საყვარელი – ლამაზი ცოლი და იგივე მორალური პრობლემა – მეუღლის ღალატი. ვისისა და რამინის, ისევე როგორც ტრისტანისა და იზოლდას სიყვარული ბრმა ბედისწერის შედეგია, ამიტომ გმირები იძულებულები არიან, დაემორჩილონ მას. ავტორების მორალური პოზიციაც ერთგვარია – ისინი სიბრალულსა და თანაგრძნობას გამოხატავენ თავიანთი გმირების მიმართ და ცდილობენ მკითხველსაც შეაყვარონ ისინი. ვისრამიანში ასახული ადამიანური ყოფა, პერსონაჟთა განცდები ისე ცოცხლად, ისეთი მაღალი მხატვრული ოსტატობით არის გადმოცემული ქართველი მთარგმნელის მიერ, რომ ორიგინალურ თხზულებად აღიქმება.

ქართული სახოტბო პოეზია

გვიანდელი შუასაუკუნეების ქართულ ლიტერატურაში ეპოსისა და რომანის გვერდით განვითარდა პოეზიის თავისებური სახეობა, რომელსაც სახოტბო პოეზიის სახელით ვიცნობთ. ისევე როგორც შუასაუკუნეების რომანი, პოეზიის ეს სახეობაც საკაროა და მის ჟანრულ თავისებურებას მეფის ან პატრონის ქება, ხოტბა წარმოადგენს. ქართულმა სახოტბო პოეზიამ ბევრი რამ შეითვისა მდიდარი ტრადიციების მქონე სპარსულ-ტაჯიკური ლირიკისგან, ამავე დროს მასზე დიდი გავლენა მოახდინა ქართულმა სასულიერო პოეზიამ, ჰიმნოგრაფიამ. ბუნებრივია, რომ ძირითადი განსხვავება საერო და სასულიერო ხოტბას შორის ქების ობიექტს უკავშირდება. ჰიმნოგრაფი ხატავს წმინდანის სახეს, აღწერს მის სიწმინდეს, გამძლეობას, რწმენის სიმტკიცეს. მეხოტბე პოეტის ქების ობიექტი კი სახელმწიფო მოღვაწეა, რომელიც სხვა დადებით თვისებებთან ერთად ფლობს სამხედრო სტრატეგისა და პოლიტიკოსის ნიჭს.

გვიანდელი შუასაუკუნეებიის ქართულ ლიტერატურაში სახოტბო პოეზიის ორი ნიმუშია შემორჩენილი: იოანე შავთელის აბდულმესიანი და ჩახრუხაძის თამარიანი. ისევე როგორც მეხოტბეთა უმრავლესობა, ქართველი შავთელიცა და ჩახრუხაძეც კარის პოეტები იყვნენ. ორივე მათგანი მომსწრე და თვითმხილველი იყო საქართველოს სამხედრო-პოლიტიკური ძლიერებისა, ეკონომიკური და კულტურული აყვავებისა. თუმცა მათ განსაკუთრებულ სიამაყეს იწვევდა საქართველოს პრესტიჟი და ავტორიტეტი საზღვარგარეთ. ამ ფაქტს მეხოტბე პოეტები გარკვეული ისტორიული კანონზომიერებით ხსნიდნენ: საქართველოს ისინი მიიჩნევდნენ რჩეულ ქვეყნად, რომელსაც მესიად მოევლინა თამარ მეფე.

მისი დიდებული სახის გამოსაკვეთად ავტორები მიმართავენ რთულ, ხელოვნურ მხატვრულ სახეებს, რომელთა შორის სჭარბობს ჰიპერბოლა და მხატვრული შედარება. მეხოტბეთა ფართო ერუდიციაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ ეს მხატვრული სახეები მათ აღებული აქვთ ანტიკური მწერლობიდან, ბიბლიიდან, სპარსული პოეზიიდან და ა.შ.

თამარიანისა და აბდულმესიანის წაკითხვისას ცხადი ხდება, რომ ისინი არ დაწერილა მხოლოდ საკარო წრეების მხატვრული გემოვნების დასაკმაყოფილებლად. მათი ავტორები იცავენ იმ პოლიტიკურ კურსს, რომელიც დავით აღმაშენებლის დროიდან მოყოლებული ტარდებოდა საქართველოში. ამიტომ სრულიად ბუნებრივია ქების ობიექტის ღვაწლის გაზვიადება, რადგან ის განპირობებულია კონკრეტული ისტორიული სინამდვილით, ეროვნული და პოლიტიკური იდეოლოგიით, სახელმწიფოებრივი იდეალებით.

ქართულმა საერო ლიტერატურამ თავისი განვითარების მწვერვალს მიაღწია XII-XIII საუკუნეების მიჯნაზე, როცა შეიქმნა ეპოქის ყველაზე მნიშვნელოვანი ძეგლი – რუსთაველის ვეფხისტყაოსანი.