თანამედროვე მკითხველს რვა საუკუნეზე მეტი აშორებს რუსთაველის მოღვაწეობის ხანას. ამ პერიოდს (XII-XIII სს) საქართველოს ისტორიაში "ოქროს ხანას" ან "თამარის ეპოქას" უწოდებენ, რადგან ის უდიდესი წარმატებები, რომლებსაც საქართველომ მიაღწია პოლიტიკის, ეკონომიკისა თუ კულტურის სფეროში, მეფე თამარის სახელს უკავშირდება. ქართველები აღმერთებდნენ თავიანთ მეფე-ქალს; უფლისგან ბოძებულად მიიჩნევდნენ მის სიბრძნეს, სიკეთეს, მშვენიერებას, პოლიტიკურ ალღოს. ქალის კულტი საქართველოში უძველესი დროიდან არსებობდა. წარმართულ ეპოქაში ქართველები არაერთ ქალღმერთს სცემდნენ თაყვანს. ქრისტიანობის შემოსვლის შემდეგ ის შეიცვალა ღვთისმშობლისა და ქართველთა განმანათლებლის, წმინდა ნინოს კულტით. სწორედ ქალის თაყვანისცემის ძველი ქართული ტრადიცია აღორძინდა თამარის ეპოქაში. ქართულმა ისტორიულმა მწერლობამ და სახოტბო პოეზიამ თამარს მიანიჭა ისეთი ღირსებები, რომ ისტორიული პიროვნებიდან იგი ყველა ქართველისთვის იდეალად იქცა. თამარის მეფობის ხანაში (1189-1210) საქართველომ შეძლო არა მარტო მაჰმადიანური სახელმწიფოების თავდასხმების მოგერიება, არამედ შესამჩნევად გააფართოვა თავისი საზღვრები და იმდროინდელი მცირე აზიის ცხოვრებაში ერთ-ერთი წამყვანი ადგილი დაიკავა. იმ პერიოდში სწორედ საქართველო მიიჩნეოდა დასუსტებული ბიზანტიის იმპერიის ნაცვლად ახლო აღმოსავლეთში ქრისტიანობის საიმედო დამცველად.

წარმატებებმა პოლიტიკისა და ეკონომიკის სფეროში შედეგად მოიტანა ქვეყნის კულტურული აღმავლობა. XII საუკუნეში საქართველომ კიდევ უფრო მჭიდრო ურთიერთობა დაამყარა მეზობელ ქვეყნებთან – როგორც ქრისტიანულ, ისე მუსულმანურ სახელმწიფოებთან. ქართულ კულტურაში ერთმანეთს შეერწყა ორი ტრადიცია – დასავლური და აღმოსავლური, რაც აისახა კულტურისა და ხელოვნების ყველა დარგზე, მათ შორის ლიტერატურაზე.

თამარის დროს აშენდა ვარძია – კლდეში გამოკვეთილი ქალაქი; ბერთუბნის, ბეთანიის, ქვათახევის, ერთაწმინდის, ტიმოთესუბნის მონასტრები. ამ ეპოქაში მოღვაწეობდნენ სახელოვანი ქართველი ოქრომჭედლები, ტიხრული მინანქრის ოსტატები. მდიდარი ხალხური ზეპირსიტყვიერებისა და სასულიერო მწერლობის ტრადიციებზე აღმოცენდა და განვითარდა საერო მწერლობა, რომლის საუკეთესო ნიმუშადაც რუსთველის ვეფხისტყაოსანი უნდა მივიჩნიოთ.

ვეფხისტყაოსნის ავტორი

საქართველოს ისტორიულ მატიანეში არაფერია ნათქვამი ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობის შესახებ... მხოლოდ პოემის პროლოგმა შემოინახა პოეტის სახელი – რუსთველი. ეს ტერმინი უნდა აღნიშნავდეს რუსთავის მკვიდრს ან მის მფლობელს. საქართველოში იმ დროს ორი რუსთავი იყო – მესხეთის და ჰერეთის, ამიტომ დღემდე დაუდგენელია, კონკრეტულად რომელ რუსთავს უკავშირდება ჩვენი პოეტის სახელი. შუასაუკუნეების ლიტერატურული ტრადიციის თანახმად, რუსთაველი თავისი პოემის პროლოგში გამოხატავს უდიდეს სიყვარულსა და პატივისცემას თამარისადმი. ის აცხადებს, რომ სწორედ დიდებული მეფე-ქალის საქებრად შექმნა თავისი პოემა. პოეტის ეს სიტყვები ხალხმა პირდაპირი მნიშვნელობით გაიგო და შეთხზა არაერთი ლეგენდა შოთა რუსთაველის თამარისადმი უიმედო სიყვარულის შესახებ. ერთ-ერთი თქმულების მიხედვით, პოეტმა სიყვარულის ნიშნად თავად მიართვა მეფე-ქალს თავისი ვეფხისტყაოსანი. თამარმა არ გაიზიარა მისი გრძნობები და რუსთაველი იძულებული გახდა, სამშობლოდან შორს გადახვეწილიყო. ბევრი ხეტიალის შემდეგ მან იერუსალიმში, ჯვრის მონასტრის კედლებში დაიდო ბინა და იქვე გარდაიცვალა. ამ ლეგენდის ფინალი არ უნდა იყოს მთლად უსაფუძვლო.

იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში (XI ს) დღემდე შემორჩენილია დიდებულის სამოსში გამოწყობილი თეთრწვერა მოხუცის ფრესკა წარწერით რუსთველი. როგორც ამ წარწერიდან ირკვევა, შოთა რუსთაველს თავისი ხარჯით განუახლებია ეკლესიის დაზიანებული სვეტები. შოთას ღვაწლი მოხსენიებულია ამავე მონასტრის სვინაქსარში. იქვე მითითებულია მისი თანამდებობაც – მეჭურჭლეთუხუცესი – თანამედროვე გაგებით ფინანსთა მინისტრი. ასე რომ, ვეფხისტყაოსნის ავტორი არა მარტო პოეტი ყოფილა, არამედ თამარის კარზე დიდი თანამდებობაც სჭერია.

ვეფხისტყაოსნის თარგმანები

ევროპა რუსთაველის პოემით XIX საუკუნის ბოლოს დაინტერესდა. 80-იან წლებში ვეფხისტყაოსნის თარგმნას ხელს ჰკიდებენ ავსტრიელი ბერტა და არტურ ზუტნერები, თუმცა მათ თარგმანი არ დაუსრულებიათ და ის დღეს დაკარგულად ითვლება. უფრო წარმატებული აღმოჩნდა გერმანელი სწავლულის არტურ ლაისტის მოღვაწეობა. მისი თარგმანი, რომელიც ვეფხისტყაოსნის პირველი პოეტური თარგმანია ევროპულ ენაზე, არაერთხელ გაიმეორეს გერმანიაში.

განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ინგლისელი მწერლისა და მთარგმნელის მარჯორი უორდროპის ღვაწლი. საქართველოში მოგზაურობის დროს იგი გაეცნო ამ ქვეყნის კულტურას, ლიტერატურას და მიზნად დაისახა ინგლისურ ენაზე გადაეტანა ქართული მწერლობის საუკეთესო ნიმუშები, მათ შორის ვეფხისტყაოსანი. მართალია, იგი თავად ვერ მოესწრო საკუთარი ნაშრომის წიგნად გამოცემას, მაგრამ თარგმანის საბოლოო ვერსია 1912 წელს ლონდონში გამოაქვეყნა მისმა ძმამ, ოლივერ უორდროპმა.

ევროპელი მკითხველი საზოგადოების ინტერესი ვეფხისტყაოსნის მიმართ განახლდა XX საუკუნეში, როდესაც დაიბეჭდა პოემის ახალი თარგმანები ფრანგულ (სერგი წულაძე, გასტონ ბუაჩიძე), ინგლისურ (ვენერა ურუშაძე, რობერტ სტივენსონი, ქეთრინ ვივიანი, ლინ კოფინი), გერმანულ (ჰუგო ჰუპერტი, ჰერმან ბუდეზინგი, მარი პრიტვიცი), რუსულ (კონსტანტინე ბალმონტი, შალვა ნუცუბიძე, ნიკოლოზ ზაბოლოცკი, პანტელეიმონ პეტრენკო) და მსოფლიოს ხალხთა თითქმის ყველა ენაზე. ეს რუსთაველის პოემის მიმართ მსოფლიო კულტურული საზოგადოების დიდ დაინტერესებაზე მეტყველებს.

ვეფხისტყაოსნის ხელნაწერები

ვეფხისტყაოსანი თამარის მეფობის ხანაშია დაწერილი, დაახლოებით, 1189-1207 წლებში. თუმცა პოემის ჩვენამდე მოღწეული ხელნაწერები XVI-XVII საუკუნეზე ადრინდელი არ არის.

მიუხედავად ამისა, ვეფხისტყაოსანი საქართველოში არნახული პოპულარობით სარგებლობდა. საუკუნეთა განმავლობაში სწორედ ამ წიგნით სწავლობდნენ ქართველები გმირობას, უანგარო მეგობრობასა და ამაღლებულ სიყვარულს. ვეფხისტყაოსანს დაუსრულებლად კითხულობდნენ, სამშობლოდან იძულებით გადახვეწილებს თუ გადასახლებულებს თან მიჰქონდათ და უფრთხილდებოდნენ, როგორც ძვირფას განძს. ხალხში ფართოდ გავრცელებული რუსთაველის აფორიზმები მოარულ ანდაზებად იქცა. მათ შორის განსაკუთრებით პოპულარულია: "ბოროტსა სძლია კეთილმან, არსება მისი გრძელია", ან "სჯობს სიცოცხლესა ნაზრახსა სიკვდილი სახელოვანი". ამგვარი საყოველთაო სიყვარული ალბათ ძალზე ცოტა ნაწარმოებს თუ რგებია თავის სამშობლოში.

ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტი

მაინც რა არის რუსთაველის პოემის ასეთი დიდი პოპულარობის მიზეზი? პირველ ყოვლისა, მისი ჩახლართული სიუჟეტი, რომელიც დეტექტიურ რომანს მოგვაგონებს:

ერთხელ, ნადირობისას, არაბეთის მეფე როსტევანმა და მისმა ამალამ წყლის პირას ვეფხის ტყავის ტანისამოსში გამოწყობილი უჩვეულო სილამაზის რაინდი დაინახეს. მეფემ მონა გაგზავნა უცნობის ვინაობის შესატყობად, მაგრამ ცხარე ცრემლით მტირალმა ჭაბუკმა მონას არაფერი უთხრა. მან ერთიანად ამოხოცა მის შესაპყრობად მოსული როსტევანის ლაშქარი და ისე გაუჩინარდა, რომ მის კვალს ვერავინ მიაგნო.

ვეფხისტყაოსანი რაინდის საძებრად მეფის ასულის, თინათინის, დავალებით არაბეთის ჯარების მხედართმთავარი, ავთანდილი გაეშურა. სამი წლის შემდეგ მან მიაკვლია უცნობის ადგილსამყოფელს და მისი ტრაგიკული თავგადასავალიც მოისმინა.

ვეფხისტყაოსანი რაინდი, ტარიელი, ინდოეთის მეფის, ფარსადანის, სარდალი და მეფის ასულის, ნესტან-დარეჯანის, სატრფო აღმოჩნდა. ამ უძლეველი რაინდის ტრაგედია მას შემდეგ დაიწყო, რაც ფარსადანმა თავისი ერთადერთი ასულის ხვარაზმელ უფლისწულზე გათხოვება და ინდოეთის სამეფო ტახტის სიძისთვის გადაცემა გადაწყვიტა. მეფის განზრახვას წინ აღუდგნენ ნესტან-დარეჯანი და ტარიელი. ტარიელმა სატრფოს რჩევით მოკლა საქორწინოდ ჩამოსული ხვარაზმელი უფლისწული. იგი იმედოვნებდა, რომ მეფე წინააღმდეგობას ვეღარ გაუწევდა და ქალიშვილის ხელს თვითონვე შესთავაზებდა, მაგრამ მოვლენები სხვაგვარად განვითარდა. ნესტანის საქციელით განრისხებულმა ფარსადანის დამ კიდობანში ჩაამწყვდევინა ძმისწული და მისი სამუდამოდ გადაკარგვა ბრძანა.

ბევრი ეძება ტარიელმა თავისი შეყვარებული ზღვასა თუ ხმელეთზე, მაგრამ ვერსად მიაგნო. ერთადერთი ადამიანი, რომელმაც კიდობანში გამომწყვდეული ნესტანი ცოცხალი ნახა, მულღაზანზარის მეფე, ფრიდონი იყო. თუმცა ტარიელს ვერც მან გაუწია დახმარება – ნესტანის საძებრად გაგზავნილი მისი მენავეები ხელცარიელი დაბრუნდნენ. იმედგადაწურულმა ტარიელმა დევების გამოქვაბულში დაიდო ბინა და სიკვდილს ნატრობდა, რათა საიქიოში მაინც შეხვედროდა თავის მიჯნურს.

ტარიელის დაკარგული სატრფოს საძებრად ავთანდილი გაეშურა. ზღვათა სამეფოში მან შეიტყო, ნესტან-დარეჯანი ქაჯეთის ციხესიმაგრეში იყო გამომწყვდეული. იგი მაშინვე ტარიელისკენ გაეშურა და სასიხარულო ამბავი აცნობა. ტარიელი, ავთანდილი და ფრიდონი ქაჯეთის ციხისკენ გაეშურნენ ნესტან-დარეჯანის გამოსახსნელად...

* * *

პოემის შინაარსის გაცნობისას ცხადი ხდება, რომ ჩვენ წინაშეა ამბავი გამორჩეულ ადამიანებზე და მათ შესაძლებლობებზე; სიყვარულზე, მეგობრობაზე, სიმამაცეზე, ერთმანეთის გატანაზე, სიკეთის მიერ ბოროტების დამარცხებაზე. ეს ამბავი აღმოსავლეთის ქვეყნებში ვითარდება. მათგან ზოგი – არაბეთი, ინდოეთი, ხვარაზმი – რეალურად არსებულია, ზოგიც – მულღაზანზარი, ზღვათა სამეფო, ქაჯეთი – გამოგონილი.

თუმცა რუსთაველის მიერ აღწერილ არაბეთსა და ინდოეთს მხოლოდ სახელწოდება თუ აქვთ ცნობილი აღმოსავლური ქვეყნებისა. მათში "შეფარვით" საქართველოს ისტორიული ამბებია აღწერილი. ნაწარმოების მთავარი პერსონაჟები "მიჯნურად" იხსენებიან, რაც არაბული სიტყვაა და სიყვარულისგან გაგიჟებულს ნიშნავს. ამავე დროს, ისინი რაინდები არიან; სამეფო კარი კი, რომლის ფონზეც სიუჟეტის დიდი ნაწილი იშლება, ძალიან ჰგავს ევროპელი სენიორის ციხესიმაგრეს, ისეთს, როგორიც კრეტიენ დე ტრუასა და ვოლფრამ ფონ ეშენბახის რაინდულ რომანებშია აღწერილი. სწორედ ესაა ვეფხისტყაოსნის პოპულარობის კიდევ ერთი მიზეზი. პოემაში ერთმანეთს ხვდება აღმოსავლეთი და დასავლეთი, ფირდოუსი და პლატონი, ნიზამი განჯელი და დიონისე არეოპაგელი. რუსთაველის ფილოსოფია, ეთიკა და ესთეტიკა, ასტროლოგიური შეხედულებები დიდ მსგავსებას ამჟღავნებს, ზოგჯერ კი წინ უსწრებს მისი ეპოქის მსოფლიოს მოწინავე აზროვნებას. მთავარი გმირები – მიჯნურები – სიყვარულის გამო სისხლის ცრემლებს ღვრიან, სიკვდილს ნატრობენ, ადამიანებისგან შორს, ბუნებაში გარბიან, რასაც აღმოსავლურ პოეზიაში "ველად გაჭრა" ჰქვია.

მეორე მხრივ, ევროპელი რაინდების მსგავსად, ისინი ერთგულები არიან თავიანთი მეფე-პატრონებისა. ურთიერთობა, რომელიც ვეფხისტყაოსნის ყმასა და პატრონს შორის არსებობს, თითქმის იმგვარივეა, როგორიც ევროპული ვასალიტეტის ინსტიტუტით გათვალისწინებული მოვალეობები. ოღონდ ეტიკეტი აქ სიყვარულითაა ჩანაცვლებული, რაც, ერთი შეხედვით, მოულოდნელი უნდა იყოს შუა საუკუნეების სინამდვილისთვის. პოემის გმირი მამაკაცები ისევე ეთაყვანებიან თავიანთ ქალბატონებს, როგორც ევროპელი რაინდები; მზად არიან მათთვის სიცოცხლეც კი გაწირონ. ამავე დროს, ვეფხისტყაოსანში ასახული სიყვარული ბუნებრივი, ადამიანური გრძნობაა. ის ღმერთის მიერ ბოძებული ნიჭია, რომელსაც სიკვდილ-სიცოცხლის მიჯნის გადალახვაც კი შეუძლია. ამით რუსთველური მიჯნურობა ძალიან ჰგავს დანტე ალიგიერის ღვთაებრივ კომედიაში ასახულ სიყვარულს. სასიყვარულო ტანჯვა და მიჯნურობით მოგვრილი სიხარული აქ მჭიდროდაა გადაჯაჭვული ერთმანეთთან. მაგრამ თუ ლეილისა და მაჯნუნის, ტრისტანისა იზოლდას რომანის მთავარი მოტივია სასიყვარულო ტანჯვის სიძლიერე და სიკვდილი, ვეფხისტყაოსანში აქცენტი გადატანილია ამ ტანჯვის დაძლევაზე, ჭირის ლხინად შეცვლაზე, სიცოცხლის გამარჯვებაზე. ვეფხისტყაოსნის გმირებს უყვართ სიცოცხლე და ცდილობენ, რომ ბედნიერებას არა სიკვდილის შემდეგ, არამედ სიცოცხლეშივე ეზიარონ. მათ იციან, რომ ადამიანი ვერსად დაემალება სიკვდილს. ის ათანაბრებს ახალგაზრდასა და მოხუცს, სუსტსა და ძლიერს. ამიტომ ადამიანმა უნდა დაძლიოს შიში და თამამად შეხვდეს განსაცდელს, რადგან შერცხვენილ სიცოცხლეს სახელოვანი სიკვდილი სჯობია.

ევროპული რაინდული რომანების პერსონაჟებისაგან განსხვავებით, რუსთაველის გმირებს საბოლოო გამარჯვების მიღწევაში ჯადოსნური ძალები არ ეხმარებიან, ადამიანი დასახულ მიზანს აღწევს თავისი სიბრძნისა და ვაჟკაცობის წყალობით, გამარჯვების რწმენით. მისი მთავარი მამოძრავებელი ძალა კი სიყვარულია. ადამიანური შესაძლებლობების ამგვარი კუთხით წარმოჩენა დამახასიათებელია უფრო რენესანსული, ვიდრე შუა საუკუნეების აზროვნებისთვის. მართალია, ევროპაში რენესანსის ეპოქა ვეფხისტყაოსნის დაწერიდან საუკუნე-ნახევრის შემდეგ დადგა, მაგრამ რუსთაველმა, როგორც გამორჩეული ნიჭისა და ერუდიციის ადამიანმა, გაუსწრო თავის ეპოქას. მან ის პრობლემები წამოსწია წინ, რომლებიც ევროპაში მხოლოდ XIV საუკუნეში გახდა აქტუალური.